Η προτεραιότητα της πολιτικής για τους αρχαίους Έλληνες
Πόλις και πολιτική
Πόλις είναι μια κοινότητα προσώπων ή πολιτών, μια κοινότητα χώρου ή τόπου, λατρειών, εθίμων και νόμων, η οποία είναι ικανή να διαχειριστεί τον εαυτό της (μερικώς ή πλήρως). Ο ακριβέστερος ορισμός της πόλης-κράτους θα ήταν «κράτος των πολιτών».
Στην κλασική περίοδο η πόλις είχε κανονικά ένα αστικό κέντρο (άστυ), αλλά αν
χρησιμοποιήσουμε τον όρο πόλις μόνο γι’ αυτό το κέντρο θα ήταν λάθος: το αστικό κέντρο ήταν μέρος μόνο της πόλης, στην έννοια της οποίας πρέπει επίσης να συμπεριληφθεί και η ύπαιθρος. Αν και μεγάλο μέρος του ελληνικού κόσμου ήταν οργανωμένο όχι σε πόλεις, αλλά σε φυλετικά κράτη (έθνη), κατά την αρχαϊκή και προπάντων κλασική περίοδο η πόλις ήταν πολιτικά και πολιτιστικά η ηγετική μορφή κράτους. Ποια είναι όμως η σημασία του όρου «πολιτικός»; Τι μπορεί να θεωρηθεί πολιτική σκέψη; Στην Ελλάδα μέχρι και την ελληνιστική περίοδο η απάντηση είναι περίπου η εξής: ο όρος καλύπτει κάθε πλευρά της πόλης-κράτους ως θεμελιώδους μονάδας μέσα στην οποία οργανώνεται η κοινωνία. Η λέξη πολιτικός στα αρχαία Ελληνικά σημαίνει «αυτός που ανήκει ή ταιριάζει στην πόλη».
Η σύγχρονη αντίληψη της πολιτικής αναφέρεται στην οργανωμένη (και οικονομική) διαχείριση της κοινωνίας, χωρίς περιορισμό σε κάποια ιδιαίτερη μορφή κοινοτικής οργάνωσης, και τείνει να εκτοπίσει την ηθική διάσταση στη σφαίρα του ιδιωτικού.
Η λαϊκή χρήση του όρου μάλιστα περιορίζει την πολιτική σε μια αμοραλιστική
διαχείριση της εξουσίας, είτε στην άσκηση βίας σε εθνικό επίπεδο από αξιωματούχους του κράτους. Εντούτοις η αλληλοεπικάλυψη μεταξύ των αρχαίων και σύγχρονων εννοιών της πολιτικής είναι προφανώς αρκετά μεγάλη, ώστε έχοντας κατά νου τις διαφορές, να μπορούμε να μετακινούμαστε ανάμεσά τους με κάποια προσπάθεια. [Οι διαφορές μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης έννοιας της πολιτικής οφείλονται στους εξής παράγοντες: 1) οι αρχαίοι έδρασαν κατά κύριο λόγο στο πλαίσιο της πόλης. 2) Είχαν εντελώς διαφορετική αντίληψη της έννοιας του πολίτη. 3) Έδρασαν σε πολύ μικρότερη πληθυσμιακή κλίμακα και γι’ αυτό η εμπλοκή των πολιτών στην πολιτική ήταν πολύ πιο προσωπική 4) Για πρακτικούς και θεωρητικούς λόγους εμπλούτισαν ή συμπλήρωσαν την πολιτική με την πρακτική ηθική. ]
Μια σύγκριση μεταξύ της Ρώμης και της Ελλάδας θα μας διαφωτίσει σχετικά με την απόλυτη προτεραιότητα που είχε η πολιτική για τους Έλληνες της κλασικής εποχής. Για τους Ρωμαίους η res publica (κυριολ. δημόσια πράγματα) αντιτίθεται καθαρά στη res privata. Στους Έλληνες, όμως, το αντίστοιχο ισοδύναμο της res publica δεν ήταν το δημόσιον (=η σφαίρα του Δήμου, η δημόσια σφαίρα), αλλά απλώς τα πράγματα, δηλαδή κυριολεκτικά τα πράγματα ή οι πράξεις, εξ ου (δημόσιες ή κοινές) δράσεις και υποθέσεις. Το αρχαίο ελληνικό ισοδύναμο της έννοιας «επανάσταση» ήταν νεώτερα πράγματα. Με λίγα λόγια στην Ελλάδα δεν υπήρχε άμεση και ευθεία αντίθεση μεταξύ δημοσίου (=πολιτικού) και ιδιωτικού (=προσωπικού ή οικιακού).
Για τους Έλληνες η έκφραση «το ιδιωτικό είναι και πολιτικό» θα ήταν κοινότυπη για δύο βασικούς λόγους: 1) Δεν διέθεταν κράτος με την έννοια της απρόσωπης γραφειοκρατίας, γι’ αυτό κάθε πολίτης ξεχωριστά όφειλε να θέσει το άτομό του επίσημα και ανεπίσημα στη διάθεση του κοινού καλού. 2) Η κοινωνία και όχι το άτομο ήταν γι’ αυτούς το πρωταρχικό σημείο πολιτικής αναφοράς και ο ατομισμός δεν αποτελούσε σοβαρό εναλλακτικό πόλο έλξης. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ελληνική λέξη για το άτομο στη δική μας αντικοινωνική, αντιπολιτική έννοια.[ To σημασιολογικό πέρασμα της αρχαίας ελληνικής λέξης ιδιώτης στην αρνητική έννοια του ανόητου ξεκινά από την προτεραιότητα που έδιναν οι Έλληνες στο δημόσιο χώρο.]
H πολιτική φιλοσοφία του Σόλωνα
Oι Έλληνες ποιητές απέδιδαν στους θεούς, ειδικά στο Δία, σημαντικό ρόλο ως
δυνάμη εφαρμογής του δικαίου, αλλά οι πολιτικές σκέψεις τους είναι απόλυτα
ενσωματωμένες σε ένα ανθρώπινο πλαίσιο αιτίου και αποτελέσματος: οι κρίσεις
δικαίου προέρχονται από ανθρώπινα λάθη σε δεδομένες κοινότητες και πρέπει να επιλύονται από τις ανθρώπινες κοινότητες. Είναι ευθύνη του ανθρώπου η ευνομία και η ευημερία της κοινότητας. Αυτό σημαίνει ότι από την αρχή η ελληνική πολιτική σκέψη δεν είναι προσανατολισμένη προς μια απόλυτη θεϊκή τάξη και δικαιοσύνη που η διατήρησή της είναι το υπέρτατο καθήκον του θεϊκά
νομιμοποιημένου βασιλιά. Η ελληνική κοινωνία δεν κυριαρχούνταν από μια ιερή
βασιλεία. Υποταγή και υπακοή δεν ήταν οι πρωταρχικές αρετές όπως στις ανατολικές κοινωνίες. Η κριτική και η ανεξαρτησία δεν αποθαρρύνονταν.
O λαός έπαιζε έτσι κι αλλιώς σημαντικό ρόλο στις πόλεις από την αρχή, τόσο στον κοινό στρατό όσο και στη συνέλευση. Έτσι η κοινωνία της πόλης περιείχε ένα ισχυρό εξισωτικό στοιχείο. Η αριστοκρατία, μικρή σε μέγεθος, ήξερε ότι
εξαρτιόταν από τους γεωργούς, ότι έπρεπε να αναγνωρίζει και να σέβεται τα
αισθήματά τους και να είναι ανοιχτή σε κριτική. Οι πόλεις ως μικρές και ανοιχτές κοινωνίες προσέφεραν εύφορο έδαφος στην κριτική και τη σύγκρουση. Οι θεσμοί και τα έθιμα διέφεραν από πόλη σε πόλη: η σύγκριση ήταν εύκολη και μπορεί να ερέθισε τον στοχασμό. Ο αποικισμός προσέφερε ευκαιρίες για πολιτικούς πειραματισμούς που επέδρασαν με τη σειρά τους την Ελλάδα. Κάποιοι παράγοντες που ευνόησαν την πολιτική σκέψη υπήρχαν ήδη στον Όμηρο, αλλά ενισχύθηκαν τους δύο επόμενους αιώνες. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η δυσαρέσκεια προς την ηγεσία της αριστοκρατίας και η παρατηρούμενη έλλειψη σύμπτωσης ανάμεσα στο συμφέρον της κοινότητας και των ατόμων. Παρατηρώντας, κρίνοντας και απορρίπτοντας συχνά τις αξίες, τους τύπους και τις συμπεριφορές της αριστοκρατίας, οι πιο πρώιμοι στοχαστές ωθήθηκαν
να αναλύσουν τα ουσιαστικά προβλήματα της κοινότητας, να συνειδητοποιήσουν τις ανάγκες της και να τονίσουν τις αξίες της.
Η πόλη αναπτύχθηκε ως μια δεμένη ενότητα, όπου το κοινό στοιχείο ενισχύθηκε σε βάρος του οίκου. Οι πολιτικές διαδικασίες τυποποιήθηκαν και εν μέρει
αποπροσωποποιήθηκαν. Αποικισμός, ναυτιλία και εμπόριο προσέφεραν ευκαιρίες για επιτυχία και κέρδος. Η κοινωνική και πολιτική κινητικότητα αυξήθηκε και πίεζε την αριστοκρατία. Δημιουργήθηκαν γι’ αυτό το λόγο κρίσεις. Για να επιλυθούν συχνά απαιτήθηκε η συμφωνία για μια διαδικασία μεσολάβησης και νομοθεσίας από ανθρώπους που στέκονταν πάνω από πολιτικές μερίδες.
Στην εποχή του Σόλωνα δύο κύριες παρατάξεις φαίνεται να αντιμάχονται μεταξύ τους: οι πλούσιοι και δυνατοί και ο δήμος (5, 1-4 W / 37, 1-5 W). Ο Σόλων εκλέχτηκε άρχων το 594 και του δόθηκε απόλυτη εξουσία να λύσει τη διαμάχη. Τελικά και οι δύο πλευρές έμειναν δυσαρεστημένες. Κάποιοι από το δήμο περίμεναν αναδιανομή γης που δεν έγινε (34 / 37, 7-10 W). O Σόλων αντικαθιστά με τον πλούτο το κριτήριο της καταγωγής για συμμετοχή στα αξιώματα (Αριστοτ., Αθ. πολ. 7, 3-4 / Πλούτ., Σόλ. 18, 1-2). Η δημιουργία της βουλής των 400 (Αθ. πολ. 8, 4 / Σόλ. 19, 1-2) πρέπει να ισορρόπησε τη δύναμη του παραδοσιακά αριστοκρατικού Αρείου Πάγου. Όλα στην πολιτική του Σόλωνα δείχνουν ότι αναγνώριζε την ανάγκη να δοθεί στο δήμο μερίδιο στην εξουσία και την ευθύνη χωρίς να απογυμνωθεί η πόλη από την αριστοκρατική ηγεσία ( 5-6W).
Ο Σόλων υποδεικνύει την ευθύνη των ανθρώπων για τα ανθρώπινα πράγματα. Οι θεοί δε θέλουν να καταστρέψουν την πόλη. Οι πολίτες είναι αυτοί που μπορούν και ιδιαίτερα οι άδικοι, οι άπληστοι και η ύβρις της αριστοκρατίας, που ο Σόλων
κατακρίνει περισσότερο από τους προηγούμενους ποιητές. Η πόλη ως συνέπεια της αδικίας υποφέρει από σκλαβιά, έριδες και τυραννία (απ. 4 W). Η Δίκη παραφυλά για να φέρει τη σίγουρη τιμωρία της αδικίας. Η αδικία χτυπά όλη την πόλη. Παρόμοιες συμφορές γνώρισαν πολλές πόλεις και οφείλονται κυρίως σε σπουδαίους άντρες που κάνουν εξίσου σπουδαία λάθη (9 W). Κάθε πολίτης και κάθε οίκος επηρεάζεται από την καταστροφή της κοινότητας. Γι’ αυτό κάθε πολίτης πρέπει να ενδιαφέρεται για τα δημόσια πράγματα. Η αριστοκρατία παρά τη δύναμη και τα πλούτη της κινδυνεύει εξίσου από το κοινωνικό κακό. Η δυσνομία είναι πηγή κακών για την πόλη, ενώ η ευνομία φέρνει μόνο καλά, αρκεί να αναλάβουν όλοι την ευθύνη τους για το κοινό καλό (4 W). Αντίθετα από τους προηγούμενους ποιητές, ο Σόλων έχει τη δύναμη να λάβει μέτρα, για να πραγματώσει τις ιδέες του. Καυχιέται για την κατάργηση της δουλείας από χρέη και για την απελευθέρωση της γης (36, 1-15 W). Έτσι η ατομική
ελευθερία αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα για κάθε Αθηναίο πολίτη. Το δικαίωμα αυτό και οι υποχρεώσεις καθορίζονται από γραπτούς νόμους του Σόλωνα που ισχύουν και για ευγενείς και για απλούς πολίτες (36, 18-20 W). Με τον Σόλωνα η πόλη κατασκευάζει τα δικά της εργαλεία για την εξουδετέρωση μιας κρίσης και κατακτά μια χωρίς προηγούμενο δύναμη επιβολής στους πολίτες της.
ΠΗΓΗ
Α- Σταύρος Γκιργκένης μετάφραση από την [Απλοποιημένη μορφή μέρους του C. Rowe, “Introduction”, στο The Cambridge History of Greek and Roman Political Thought, Cambridge 2000] - στο heterophoton
Β- Σταύρος Γκιργκένης Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας. -στο heterophoton
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου