Η Μάχη των Θερμοπυλών

Η Μάχη των Θερμοπυλών (α-ε. Μάχη τῶν Θερμοπυλῶν) είχε διάρκεια τριών ημερών και διεξήχθη μεταξύ της συμμαχίας των ελληνικών πόλεων-κρατών, με αρχηγό τη Σπάρτη, και της Περσικής Αυτοκρατορίας του Ξέρξη Α’, κατά τη δεύτερη περσική εισβολή στην Ελλάδα. Διεξήχθη ταυτόχρονα με τη ναυμαχία του Αρτεμισίου, τον Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ, στα στενά των Θερμοπυλών. Αυτή η περσική εισβολή πραγματοποιήθηκε μετά την πρώτη περσική εισβολή στην Ελλάδα, κατά την οποία οι Πέρσες ηττήθηκαν από τους Αθηναίους στη μάχη του Μαραθώνα. Ο Ξέρξης συγκέντρωσε μεγάλο στρατό και στόλο, και επιτέθηκε με στόχο να καταλάβει όλη την Ελλάδα. Ο Αθηναίος στρατηγός Θεμιστοκλής πρότεινε ότι οι Έλληνες πρέπει να σταματήσουν τη περσική προώθηση στα στενά των Θερμοπυλών και στο Αρτεμίσιο
Μια ελληνική δύναμη με περίπου 7.000 άνδρες βάδισε βόρεια για να κλείσει τα στενά το καλοκαίρι του 480 π.Χ. Ο περσικός στρατός, ο οποίος σύμφωνα με αρχαίες πηγές είχε στη διάθεση του εκατομμύρια στρατιώτες, αλλά σήμερα ο αριθμός θεωρείται σαφώς μικρότερος (μεταξύ 100.000 και 300.000 στρατιωτών),[10][11] έφθασε στα στενά αργά τον Αύγουστο ή νωρίς τον Σεπτέμβριο. Λόγω της αριθμητικής υπεροχής των Περσών, οι Έλληνες κατάφεραν να αντισταθούν συνολικά 7 μέρες (συμπεριλαμβανομένου και των 3 ημερών της μάχης), πριν υπερκεραστούν εξαιτίας μιας, από τις γνωστότερες στην ιστορία, προδοσίας. Κατά τη διάρκεια 2 ημερών της μάχης, η μικρή δύναμη υπό την ηγεσία του Λεωνίδα Α’ της Σπάρτης έκλεισε τον μόνο δρόμο, από όπου ο περσικός στρατός μπορούσε να περάσει. Μετά τη δεύτερη μέρα της μάχης, ένας ντόπιος κάτοικος ονόματι Εφιάλτης πρόδωσε τους Έλληνες, οδηγώντας τους Πέρσες στα νώτα των Ελλήνων. Φοβούμενος ότι η δύναμη του θα υπερκεραστεί, ο Λεωνίδας, αποφάσισε να απομακρύνει το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού, κρατώντας μόνο 300 Σπαρτιάτες, 400 Θεσπιείς, 400 Θηβαίους και πιθανώς μερικές εκατοντάδες ακόμα στρατιώτες, από τους οποίους οι περισσότεροι σκοτώθηκαν στη μάχη.
Μετά τη σύγκρουση, ο ελληνικός στόλος στο Αρτεμίσιο έλαβε τα νέα για την ήττα στις Θερμοπύλες. Δεδομένου ότι η στρατηγική τους απαιτούσε νίκη και στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο, και εξαιτίας των μεγάλων απωλειών τους, ο ελληνικός στόλος αποφάσισε να υποχωρήσει στη Σαλαμίνα. Οι Πέρσες κατέλαβαν τη Βοιωτία και την Αθήνα, από την οποία είχαν φύγει οι κάτοικοι. Ωστόσο, αναζητώντας μια αποφασιστική νίκη κατά του περσικού στόλου, ο ελληνικός στόλος κατανίκησε τους Πέρσες στην ιστορική ναυμαχία της Σαλαμίνας, στα τέλη του 480 π.Χ. Φοβούμενος ότι θα παγιδευτεί στην Ευρώπη, ο Ξέρξης υποχώρησε με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του στην Ασία, αφήνοντας το γαμπρό του Μαρδόνιο να ολοκληρώσει τη κατάληψη της Ελλάδας. Τον επόμενο χρόνο, ωστόσο, μετά την αποφασιστική νίκη των Ελλήνων στις Πλαταιές και την καταστροφή του στρατού του Μαρδόνιου, έληξε η περσική εισβολή και μαζί της και οι Περσικοί Πόλεμοι.
Η μάχη των Θερμοπυλών έμεινε στην Παγκόσμια Ιστορία ως παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στους νόμους της Πατρίδας. Η αντίσταση των Ελλήνων στη μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί παράδειγμα των πλεονεκτημάτων της σκληρής στρατιωτικής εκπαίδευσης, του καλύτερου εξοπλισμού και της ιδιοφυούς χρήσης του εδάφους ως πολλαπλασιαστή δύναμης.
Περσικός στρατός

Ο αριθμός των στρατιωτών, τους οποίους ο Ξέρξης ετοίμασε για τη δεύτερη εισβολή στην Ελλάδα έγινε θέμα ατελείωτων διαφωνιών, επειδή οι αριθμοί που δίνονται από τις αρχαίες πηγές είναι τεράστιοι. Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι οι Πέρσες είχαν, στο σύνολο, 2.600.000 στρατιώτες, μαζί με κάποια βοηθητικά σώματα.[5] Ο ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος, ο οποίος ζούσε την ίδια περίοδο, μιλά για 4.000.000 στρατιώτες – ο Κτησίας αναφέρει ότι οι Πέρσες είχαν συνολικά 800.000 στρατιώτες.[6]
Οι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι οι αριθμοί που δίνουν ο Ηρόδοτος και οι άλλοι αρχαίοι ιστορικοί είναι μη ρεαλιστικοί, και αποτέλεσμα των λανθασμένων υπολογισμών ή υπερβολών από μέρους των νικητών.[48] Οι υπολογισμοί των σύγχρονων ιστορικών δίνουν γενικά από 70.000 ως 300.000 στρατιώτες.[7]. Όποιος πάντως να είναι ο αληθινός αριθμός, είναι σαφές ότι ο Ξέρξης θέλησε να διασφαλίσει την επιτυχία με τη συγκέντρωση συντριπτικής αριθμητικής υπεροχής σε ξηρά και θάλασσα.[49] Επίσης, δεν είναι βέβαιο ότι ολόκληρος ο περσικός στρατός βρισκόταν στις Θερμοπύλες, ή αν ο Ξέρξης άφησε στρατιωτικές μονάδες στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία.
Ελληνικός στρατός

Σώμα Αριθμός – Ηρόδοτος Αριθμός – Διόδωρος Σικελιώτης
Σπαρτιάτες 300 300
Λακεδαιμόνιοι/
Περίοικοι 900?[52] 1.000
(συμπεριλαμβανομένων των Σπαρτιατών?)
Σπαρτιάτες είλωτες 900?[52] –
Μαντίνειοι 500 3.000
(οι άλλοι Πελοποννήσιοι στάλθηκαν με τον Λεωνίδα)
Τεγεάτες 500
Αρκάδες (από Ορχομενό) 120
Άλλοι Αρκάδες 1.000
Κορίνθιοι 400
Φλειοί 200
Μυκηναίοι 80
Σύνολο των Πελοποννήσιων 3.100[40] ή 4.000[53] 4.000 ή 4.300
Θεσπιείς 700 –
Μαλιείς – 1.000
Θηβαίοι 400 400
Φωκείς 1.000 1.000
Οπούντιοι Λοκροί «Όλους όσους είχαν» 1.000
Σύνολο (όλοι) 5.200 (ή 6.100) συν οι Οπούντιοι Λοκροί 7.400 (ή 7.700)
Σημειώσεις
Ο αριθμός των Πελοποννησίων
Ο Διόδωρος θεωρεί ότι ήταν 1.000 Λακεδαιμόνιοι και 3.000 άλλοι Πελοποννήσιοι, δηλ. συνολικά 4.000 στρατιώτες. Ο Ηρόδοτος συμφωνεί με αυτούς τους αριθμούς σε μια αναφορά, παραθέτοντας μια επιγραφή από το Σιμωνίδη λέγοντας ότι συμμετείχαν 4.000 Πελοποννήσιοι.[53] Ωστόσο, σε άλλο σημείο, όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι υπήρχαν 3.100 Πελοποννήσιοι στις Θερμοπύλες πριν τη μάχη.[40] Ο Ηρόδοτος επίσης αναφέρει ότι στη δημόσια αναφορά των νεκρών από τον Ξέρξη, «οι είλωτες ήταν επίσης εκεί για να δουν»,[54] αλλά δεν λέει πόσοι ήταν ή αν συμμετείχαν. Έτσι, μπορεί να υποστηριχθεί (χωρίς να αποδεικνύεται όμως) ότι υπήρχαν 900 είλωτες (3 για κάθε Σπαρτιάτη) στη μάχη.[52] Αν αυτοί οι είλωτες συμμετείχαν όντως στη μάχη, δεν υπάρχει λόγος να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι υπηρετούσαν με τον παραδοσιακό τους τρόπο δηλ. ως θωρακισμένοι υπηρέτες των Σπαρτιατών. Εναλλακτικά, οι 900 αυτοί στρατιώτες μπορεί να ήταν οι περίοικοι, και μπορεί να συνδέονται με τους 1.000 Λακεδαιμόνιους που αναφέρει ο Διόδωρος.[52]
Ο αριθμός των Λακεδαιμόνιων
Περαιτέρω σύγχυση προκαλεί η ασάφεια από τον Διόδωρο αν στους 1.000 Λακεδαιμόνιους συμπεριλαμβάνονται και οι 300 Σπαρτιάτες. Σε ένα σημείο αναφέρει: «Ο Λεωνίδας, όταν ελήφθη η απόφαση της εκστρατείας, ανακοίνωσε ότι μόνο 1.000 άνδρες πρέπει να τον ακολουθήσουν».[51] Ωστόσο, λέει ακόμα ότι: «Εκεί ήταν, τότε, από τους Λακεδαιμόνιους 1.000, και μαζί τους 300 Σπαρτιάτες».[51].
Ο Παυσανίας συμφωνεί με τον Ηρόδοτο (τον οποίο ίσως διάβασε), αλλά διαφωνεί με τον αριθμό που δίνει για τους Λοκρούς, τους οποίους ο Ηρόδοτος δεν υπολόγισε. Οι Λοκροί παρέταξαν στο πεδίο της μάχης όλους τους άνδρες που διέθεταν – ο Παυσανίας θεωρεί ότι αυτοί ήταν 6.000, αλλά αν προστεθούν με τους 5.200 του Ηροδότου, θα δώσουν 11.200 Λοκρούς[55]
Πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί, οι οποίοι συχνά θεωρούνται πιο αξιόπιστοι από τον Ηρόδοτο,[56] προσθέτουν τους 1.000 Λακεδαιμόνιους και τους 900 είλωτες στους 5.200 του Ηρόδοτου, οπότε φθάνουν σε 7.100 ή 7.000 άνδρες, αγνοώντας όμως τους Μήλιους του Διόδωρου και τους Λοκρούς του Παυσανία.[57][58] Ωστόσο, αυτό είναι μόνο μια προσέγγιση, καθώς υπάρχουν και άλλοι συνδυασμοί. Επιπλέον, οι αριθμοί άλλαξαν αργότερα στη μάχη όταν το μεγαλύτερο μέρος του στρατού αποχώρησε και μόνο περίπου 3.000 άνδρες έμειναν (300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς, 400 Θηβαίοι, πιθανώς 900 είλωτες και 1.000 Φωκιείς τοποθετημένοι πάνω από τα στενά – μείον τις απώλειες που υπέστησαν τις προηγούμενες μέρες)
Στρατηγική και τακτική
Από στρατηγικής άποψης, με το να υπερασπιστούν τις Θερμοπύλες οι Έλληνες έκαναν τη καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των δυνάμεών τους.[59] Εφ’ όσον επιζητούσαν να αποτρέψουν τη περαιτέρω περσική προέλαση στην Ελλάδα, δεν ήταν υποχρεωμένοι να αναζητήσουν μια αποφασιστική μάχη, οπότε μπορούσαν να παραμείνουν στην άμυνα. Επιπλέον, με το να υπερασπίζονται τα στενά των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου, οι μικροί αριθμοί τους έγιναν λιγότερο προβληματικοί.[59] Αντίθετα, οι Πέρσες με τόσο μεγάλο στρατό δεν μπορούσαν να παραμείνουν στον ίδιο τόπο για πολύ καιρό[60], οπότε είτε έπρεπε να υποχωρήσουν είτε να προωθηθούν – και η προώθησή τους απαιτούσε τη κατάληψη των στενών των Θερμοπυλών.[60]
Μια οπλιτική φάλαγγα θα ήταν ικανή να κλείσει το στενό πέρασμα με ευκολία, χωρίς κίνδυνο να υπερκερασθεί από το εχθρικό ιππικό. Όμως, στα στενά, η ελληνική φάλαγγα θ μπορούσε με δυσκολία να επιτεθεί στο ελαφρά οπλισμένο περσικό ιππικό.[59] Η κύρια αδυναμία όμως για τους Έλληνες ήταν η διαδρομή πάνω από το βουνό που οδηγούσε σε όλη τη παράλληλη οροσειρά των Θερμοπυλών, και η οποία θα επέτρεπε την περικύκλωση ελληνικών θέσεων. Αν και αυτή η διαδρομή ήταν ακατάλληλη για το ιππικό, θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί από το περσικό πεζικό. Άλλωστε, πολλοί Πέρσες πεζοί είχαν ήδη συμμετάσχει και εξασκηθεί σε μάχες στα βουνά.[61] Ο Λεωνίδας έμαθε για αυτό το μονοπάτι από τους κατοίκους της Τραχίδας, και τοποθέτησε τους Φωκιείς εκεί, έτσι ώστε να κλείσουν αυτό τον δρόμο
Μάχη
Πρώτη μέρα
Την 5η μέρα από την άφιξη των Περσών στις Θερμοπύλες (η οποία ήταν η 1η της μάχης), ο Ξέρξης τελικά αποφάσισε να επιτεθεί στους Έλληνες. Πρώτα, έστειλε τους Μήδους και τους Κισσιανούς κατά των Ελλήνων, για να τους αιχμαλωτίσουν και τους παραδώσουν στον Ξέρξη.[47][66] Αυτοί, σύντομα βρέθηκαν να ξεκινούν μετωπική επίθεση προς τις Ελληνικές θέσεις.[47] Οι Έλληνες πολέμησαν μπροστά στο τείχος, που είχαν κτίσει οι Φωκιείς, στο πιο στενό μέρος των Θερμοπυλών.[67][68] Οι πληροφορίες για τις τακτικές είναι πενιχρές – ο Διόδωρος λέει ότι «οι άνδρες ήταν ώμο με ώμο» και οι Έλληνες «ήταν ανώτεροι στην ανδρεία και στο μέγεθος των ασπίδων τους».[69] Αυτό πιθανώς περιγράφει τη σταθερή ελληνική φάλαγγα, στην οποία οι άνδρες διαμόρφωναν ένα τείχος με ασπίδες και δόρατα, η οποία θα ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στον βαθμό που θα κάλυπτε το μήκος των στενών.[70] Οι ξύλινες ασπίδες και τα μικρά δόρατα των Περσών τους εμπόδισαν να πολεμούν αποτελεσματικά απέναντι στους Έλληνες οπλίτες.[69][71] Ο Ηρόδοτος λέει ότι τα στρατιωτικά τμήματα της κάθε Ελληνικής πόλης ήταν ενωμένα – τα τμήματα εναλλάσσονταν μέσα και έξω στη μάχη για να αποτρέψουν την κόπωση, κάτι που σημαίνει ότι οι Έλληνες είχαν περισσότερους άνδρες από ότι χρειάζονταν για να κλείσουν τα στενά.[72] Οι Έλληνες σκότωσαν τόσους πολλούς Μήδους ώστε, όπως λέγεται, ο Ξέρξης σηκώθηκε 3 φορές από τον θρόνο που έστησε για να βλέπει τη μάχη.[73] Σύμφωνα με τον Κτησία, το πρώτο επιθετικό κύμα των Περσών αναχαιτίστηκε με μόνο 2-3 νεκρούς Σπαρτιάτες.[6]
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και τον Διόδωρο, ο βασιλιάς, ο οποίος έμαθε το μέγεθος του εχθρικού στρατού, παρέταξε τους καλύτερους στρατιώτες του σε δεύτερη μετωπική επίθεση την ίδια μέρα: τους Αθάνατους, ένα εκλεκτό σώμα από 10.000 άνδρες με αρχηγό τον Υδάρνη.[69][71] Ωστόσο, οι Αθάνατοι δεν κατάφεραν τίποτα παραπάνω από ότι οι Μήδοι, αφού απέτυχαν να σημειώσουν πρόοδο απέναντι στους Έλληνες.[71] Οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιώντας τη τακτική της δήθεν υποχώρησης, οπισθοχώρησαν μέσα στα στενά, οι Πέρσες τους ακολούθησαν, οι Έλληνες έκαναν μεταβολή και επίθεση με αποτέλεσμα να σκοτώσουν πολλούς Πέρσες, οι οποίοι τους ακολουθούσαν
Δεύτερη μέρα
Τη δεύτερη μέρα, ο Ξέρξης πάλι έστειλε το πεζικό του για να επιτεθεί στα στενά, «θεωρώντας ότι οι εχθροί τους, σαφώς λιγότεροι, δεν θα ήταν ικανοί να αντισταθούν περισσότερο»[73] Ωστόσο, οι Πέρσες δεν κατάφεραν να πετύχουν κάτι περισσότερο τη δεύτερη μέρα από ότι την πρώτη.[73] Ο Ξέρξης σταμάτησε την επίθεση και υποχώρησε στο στρατόπεδο του, εντελώς αμήχανος.[6]
Αργά τη δεύτερη μέρα της μάχης, ωστόσο, καθώς ο Πέρσης βασιλιάς μελετούσε τι έπρεπε να κάνει μετά, έλαβε ένα αναπάντεχο δώρο – ένας ντόπιος, ο Εφιάλτης, τον πληροφόρησε ότι υπάρχει ένα μονοπάτι στο βουνό γύρω από τις Θερμοπύλες και προσφέρθηκε να οδηγήσει τον περσικό στρατό σε αυτό το μονοπάτι.[74] Ο Εφιάλτης παρακινήθηκε από την επιθυμία ενός τρίτου.[74] Για αυτή τη πράξη, το όνομα Εφιάλτης έλαβε ένα διαχρονικό στίγμα, και στη νέα ελληνική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει κακό όνειρο, έγινε δε το πρότυπο ενός προδότη στον ελληνική αλλά και στην παγκόσμια ιστορία.[75]
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο Ξέρξης έστειλε τον, Υδάρνη, εκείνο το απόγευμα, με τους Αθάνατους υπό τη διοίκηση του, για να περικυκλώσει τους Έλληνες διαμέσου του περάσματος. Ωστόσο, δεν αναφέρει πόσοι άνδρες ήταν εκεί.[76] Οι Αθάνατοι είχαν πολλές απώλειες στη πρώτη μέρα της μάχης, και είναι πιθανό ότι ο Υδάρνης ίσως ανέλαβε τη συνολική διοίκηση των Αθανάτων που δε σκοτώθηκαν τη πρώτη μέρα, και σύμφωνα με τον Διόδωρο, είχε στη κατοχή του 20.000 άνδρες για αυτή την αποστολή.[77] Το μονοπάτι οδηγούσε από τα ανατολικά του περσικού στρατοπέδου κατά μήκος της κορυφογραμμής του Όρους Ανόπη πίσω από τα βράχια που πλαισίωναν τα στενά. Διακλαδίζεται με ένα άλλο μονοπάτι που οδηγεί στη Φωκίδα και στην άλλη πόλη του Μαλιακού Κόλπου, τη πρώτη πόλη της Λοκρίδας
Τρίτη μέρα

Τα ξημερώματα της τρίτης μέρας, οι Φωκιείς υπερασπιζόμενοι το πέρασμα πάνω από τις Θερμοπύλες, αντιλήφθηκαν την υπερκέραση του περσικού στρατού από το θρόισμα των φύλλων των δένδρων. Ο Ηρόδοτος λέει ότι πετάχτηκαν πάνω έκπληκτοι και άρπαξαν βιαστικά τα όπλα τους.[79] Ο Υδάρνης, εξίσου έκπληκτος όταν τους είδε[80], νόμισε ότι ήταν οι Σπαρτιάτες, αλλά έμαθε από τον Εφιάλτη ότι δεν ήταν αυτοί.[79] Οι Φωκιείς, νομίζοντας ότι οι Πέρσες ήρθαν για να επιτεθούν σ’ αυτούς συγκεκριμένα, υποχώρησαν σε ένα κοντινό λόφο για να τους σταματήσουν .[79] Οι Πέρσες όμως, επειδή δεν ήθελαν να καθυστερήσουν, εκτόξευσαν εναντίον τους ομοβροντία από βέλη, και συνέχισαν την περικύκλωση της κύριας ελληνικής δύναμης.[79]
Μαθαίνοντας από έναν αγφελιαφόρο για την αποτυχία της διατήρησης του περάσματος από τους Φωκιείς, ο Λεωνίδας συγκάλεσε πολεμικό συμβούλιο.[81] Κάποιοι από τους Έλληνες πρότειναν να υποχωρήσουν, αλλά ο Λεωνίδας αποφάσισε να μείνει στα στενά με τους Σπαρτιάτες.[81] Πολλά από τα ελληνικά στρατιωτικά τμήματα αποφάσισαν να υποχωρήσουν (χωρίς διαταγές), ή έλαβαν τη διαταγή υποχώρησης από τον ίδιο το Λεωνίδα (ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι υπάρχει αμφιβολία για το τι ακριβώς έγινε).[81][82] Οι 700 Θεσπιείς, υπό την ηγεσία του Δημόφιλου, αρνήθηκαν να φύγουν με τους άλλους Έλληνες αλλά αποφάσισαν να μείνουν στο πεδίο της μάχης.[83] Ο Ηρόδοτος επίσης αναφέρει ότι έμειναν 400 Θηβαίοι, και πιθανώς οι είλωτες που συνόδευαν τους Σπαρτιάτες.[80]
Οι αποφάσεις και οι ενέργειες του Λεωνίδα έγιναν θέμα πολλών συζητήσεων. Θεωρείται ότι οι Σπαρτιάτες τηρούσαν τους νόμους της Σπάρτης (να μην υποχωρούν), αναφέρεται όμως ότι οι Σπαρτιάτες μάλλον απέτυχαν να υποχωρήσουν από τις Θερμοπύλες, και εξαιτίας αυτού του γεγονότος θεωρήθηκε ότι οι Σπαρτιάτες ποτέ δεν υποχώρησαν.[84] Είναι επίσης πιθανό ότι υπενθυμίζοντας τα λόγια της Πυθίας, ο Λεωνίδας ήταν αποφασισμένος να θυσιαστεί για τη Σπάρτη. Ωστόσο, επειδή η προφητεία ήταν ειδικά για αυτόν, δε φαίνεται ισχυρή δικαιολογία για να μείνει με 1.500 άνδρες και να πολεμήσει μέχρι τέλους.[84] Η πλέον επικρατούσα θεωρία λέει ότι ο Λεωνίδας αποφάσισε να διαμορφώσει μια οπισθοφυλακή, έτσι ώστε οι υπόλοιποι Έλληνες να μπορέσουν να υποχωρήσουν.[84][85] Αν υποχωρούσαν όλα τα Ελληνικά στρατιωτικά σώματα , το ανοιχτό πεδίο πέρα από τα στενά θα επέτρεπε στο περσικό ιππικό να ακολουθήσει τους Έλληνες. Αν είχαν μείνει όλοι στα στενά, θα είχαν περικυκλωθεί και θα είχαν σκοτωθεί.[80] Καλύπτοντας την υποχώρηση, και συνεχίζοντας το κλείσιμο των στενών, ο Λεωνίδας μπορούσε να σώσει περισσότερους από 3.000 άνδρες, οι οποίοι θα πολεμούσαν κάποια στιγμή αργότερα.[85] Οι Θηβαίοι επίσης έγιναν θέμα πολλών συζητήσεων. Ο Ηρόδοτος θεωρεί ότι πολέμησαν ως όμηροι για να επιβεβαιώσουν τη καλή συμπεριφορά της Θήβας.[39] Ωστόσο, όπως το θέτει ο Πλούταρχος, αν ήταν όμηροι, γιατί δεν υποχώρησαν με τους υπόλοιπους Έλληνες;[84] Θεωρείται ότι αποτελούσαν τους «νομιμόφρονους» Θηβαίους, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους περισσότερους συμπολίτες τους, αντιτάχθηκαν στη περσική κυριαρχία.[84] Ίσως ήρθαν στις Θερμοπύλες για να πολεμήσουν για την ελευθερία τους, και έμειναν ως το τέλος γιατί δεν μπορούσαν να επιστρέψουν στη Θήβα σε περίπτωση της κατάληψης της Βοιωτίας από τους Πέρσες.[80] Οι Θεσπιείς, οι οποίοι αποφάσισαν να μην υποταχθούν στον Ξέρξη, αντιμετώπιζαν τη καταστροφή της πόλης τους σε περίπτωση κατάληψης της Βοιωτίας.[84] Ωστόσο αυτό από μόνο του δεν εξηγεί το γεγονός ότι έμειναν στο πεδίο της μάχης – το υπόλοιπο μέρος του πληθυσμού της Θεσπίας είχε εκκενώσει με επιτυχία την πόλη πριν την άφιξη των Περσών εκεί.[84] Φαίνεται ότι οι Θεσπιείς αποφάσισαν εθελοντικά να παραμείνουν ως πράξη αυτοθυσίας, καθώς το στρατό τους τον αποτελούσαν όλοι οι οπλίτες μπορούσε να συγκεντρώσει η πόλη τους.[86] Αυτό φαίνεται να είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Θεσπιέων – για τουλάχιστον άλλες 2 φορές στη μετέπειτα ιστορία, ένα σώμα από Θεσπιείς θα συμμετέχει σε μάχη μέχρι θανάτου.[84]
Την αυγή ο Ξέρξης έκανε θυσίες (σπονδές), έτσι ώστε να δώσει χρόνο στους Αθάνατους να κατεβούν από το βουνό, και τότε να αρχίσει η επίθεσή του.[68] Εκείνη τη στιγμή, οι Έλληνες προχώρησαν μπροστά από το τείχος για να συναντήσουν τους Πέρσες στο ευρύτερο σημείο των στενών, σε μια προσπάθεια να φονεύσουν όσους περισσότερους Πέρσες μπορέσουν.[68] Πολέμησαν με δόρατα έως ότου έσπασαν όλα και μετά να πήραν τα ξίφη τους.[87] Σε αυτό το σημείο, ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι σκοτώθηκαν δύο αδέρφια του Ξέρξη : ο Αβροκόμης και ο Υπεράνθης.[87] Ο Λεωνίδας επίσης σκοτώθηκε στη σύγκρουση, αφού δέχθηκε χτύπημα από τους Πέρσες τοξότες. Οι δύο πλευρές άρχισαν να μάχονται γύρω από το το σώμα του, και τελικά το πήραν στην κατοχή τους οι Έλληνες.[87] Καθώς εμφανίστηκαν οι Αθάνατοι, οι Έλληνες υποχώρησαν και οχυρώθηκαν στο λόφο πίσω από το τείχος.[88] Οι Θηβαίοι «απομακρύνθηκαν από τους συντρόφους τους, και με υψωμένα τα χέρια, προχώρησαν προς στο μέρος των βάρβαρων…» (μετάφραση Rawlinson), αλλά μερικοί φονεύθηκαν πριν γίνει δεκτή η παράδοση τους.[88] Ο βασιλιάς αργότερα είχε τους Θηβαίους αιχμάλωτους στιγματισμένους με το βασιλικό σήμα.[89] Για τους υπόλοιπους υπερασπιστές, ο Ηρόδοτος λέει:
Εδώ υπερασπίστηκαν τους εαυτούς τους μέχρι το τέλος, εκείνοι που είχαν ακόμα τα ξίφη τους και τα χρησιμοποιούσαν, και οι άλλοι αντιστέκονταν με τα χέρια και τα δόντια τους[88]
Καταστρέφοντας ένα μέρος του τείχους, ο Ξέρξης διέταξε να περικυκλώσουν το βραχώδες σημείο, και οι Πέρσες άρχισαν να ρίχνουν βέλη μέχρι που πέθανε και ο τελευταίος Έλληνας.[88] Το 1939, ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος, ο οποίος είχε κάνει ανασκαφές στις Θερμοπύλες, βρήκε ένα μεγάλο αριθμό χάλκινων αιχμών από τα περσικά βέλη στον λόφο του Κολωνού, και με αυτό τον τρόπο άλλαξε τον προσδιορισμό του λόφου όπου οι Έλληνες σκοτώθηκαν.[90]
Τα στενά των Θερμοπυλών άνοιξαν για τον περσικό στρατό, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, αφού θανατώθηκαν 20.000 Πέρσες.[91] Η ελληνική οπισθοφυλακή εν τω μεταξύ, εκμηδενίστηκε, με πιθανή απώλεια 2.000 ανδρών, συμπεριλαμβανομένου και αυτών που σκοτώθηκαν τις προηγούμενες δύο μέρες της μάχης.[92] Ο Ηρόδοτος σε ένα σημείο αναφέρει ότι σκοτώθηκαν 4.000 Έλληνες, αλλά υποθέτοντας ότι οι Φωκιείς, που φύλαγαν τα στενά, δεν σκοτώθηκαν στη μάχη (όπως ισχυρίζεται ο Ηρόδοτος), αυτοί μπορεί να συμπεριλαμβάνονται στους Έλληνες οπλίτες (σύμφωνα με υπολογισμούς του Ηροδότου), οπότε ο αριθμός αυτός είναι πιθανώς πολύ μεγάλος
Αποτελέσματα
Όταν το σώμα του Λεωνίδα ανακαλύφθηκε από τους Πέρσες, ο Ξέρξης, σε μια έκρηξη οργής, διέταξε να του κόψουν το κεφάλι και να σταυρώσουν το σώμα. Ο Ηρόδοτος παρατηρεί ότι κάτι τέτοιο ήταν ασυνήθιστο για τους Πέρσες, καθώς είχαν τη συνήθεια να τιμούν τους «γενναίους πολεμιστές» με μεγάλες τιμές (το παράδειγμα του Πυθέα, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε στη Σκιάθο πριν τη ναυμαχία του Αρτεμισίου, ενισχύει αυτή τη παρατήρηση).[88][94] Ωστόσο, ο Ξέρξης ήταν γνωστός για την οργή του, είχε για παράδειγμα, μαστιγώσει τον Ελλήσποντο επειδή αυτός δεν μπορούσε να τον υπακούσει ![26] Μετά την αναχώρηση των Περσών, οι Έλληνες μάζεψαν τους νεκρούς τους και τους έθαψαν στον λόφο. Μετά τη λήξη της περσικής εισβολής, ένα πέτρινο λιοντάρι στήθηκε στις Θερμοπύλες προς τιμή του Λεωνίδα.[95] Ύστερα από 40 χρόνια, τα λείψανα του Λεωνίδα επέστρεψαν στη Σπάρτη όπου θάφτηκαν πάλι με τις τιμές που άξιζε – διοργανώθηκαν αγώνες, οι οποίοι διεξάγονταν κάθε χρόνο, προς τιμή του Λεωνίδα.[87][96]
Με τις Θερμοπύλες ανοιχτές για τον περσικό στρατό, η συνέχεια του αποκλεισμού στο Αρτεμίσιο από τον ελληνικό στόλο δεν είχε πλέον νόημα. Η ναυμαχία του Αρτεμισίου (η οποία διεξήχθη την ίδια περίοδο) αποτελούσε τακτικό αδιέξοδο, και ο ελληνικός στόλος υποχώρησε στον Σαρωνικό Κόλπο, όπου βοήθησε τους Αθηναίους κάτοικους να μεταφερθούν στη Σαλαμίνα.[85]
Μετά τις Θερμοπύλες, ο περσικός στρατός κατέστρεψε τις πόλεις της Βοιωτίας που δεν υποτάχθηκαν στους Πέρσες, τις Πλαταιές και τις Θεσπιείς, πριν βαδίσουν στην, άδεια πλέον, Αθήνα.[97] Εν τω μεταξύ, οι Σύμμαχοι (στη πλειοψηφία Πελοποννήσιοι) ετοιμάστηκαν για να υπερασπιστούν τον Ισθμό της Κορίνθου, καταστρέφοντας τον απλό δρόμο που οδηγούσε εκεί, και χτίζοντας ένα τείχος γύρω από αυτό.[98] Όπως και στις Θερμοπύλες, για να υπάρξει αποτέλεσμα έπρεπε ο συμμαχικός στόλος να στήσει ένα ταυτόχρονο αποκλεισμό, φράζοντας το πέρασμα του περσικού στόλου στον Σαρωνικό Κόλπο, έτσι ώστε τα Περσικά στρατιωτικά τμήματα να μην αποβιβαστούν απευθείας στην Πελοπόννησο.[99] Ωστόσο, παρά το θαλάσσιο αποκλεισμό, ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Συμμάχους ότι έπρεπε να πετύχουν μια αποφασιστική νίκη κατά του περσικού στόλου. Έτσι, κατάφεραν να προσελκύσουν το περσικό στόλο στα στενά της Σαλαμίνας το Σεπτέμβριο, και να τον καταστρέψουν θέτοντας έτσι οριστικό τέλος στην απειλή κατάληψης της Πελοποννήσου.[100]
Φοβούμενος ότι οι Έλληνες μπορούν να επιτεθούν στις γέφυρες γύρω από τον Ελλήσποντο και να παγιδεύσουν τον στρατό του στην Ευρώπη, ο Ξέρξης υποχώρησε με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του πίσω στην Ασία.[101] Άφησε λίγο στρατό, υπό την ηγεσία του Μαρδονίου, για να ολοκληρώσει την εκστρατεία το επόμενο έτος.[102] Ωστόσο, μετά από πίεση που δέχθηκαν από τους Αθηναίους, οι Πελοποννήσιοι Σύμμαχοι δέχθηκαν να αντιμετωπίσουν το Μαρδόνιο, και βάδισαν προς την Αττική.[103] Ο Μαρδόνιος υποχώρησε στη Βοιωτία για να παρασύρει τους Έλληνες σε ανοικτή μάχη και τελικά οι δύο πλευρές συγκρούστηκαν στις Πλαταιές.[103] Εκεί, στη μάχη των Πλαταιών τον Αύγουστο του 479 π.Χ, ο ελληνικός στρατός πέτυχε μια αποφασιστική νίκη, καταστρέφοντας το μεγαλύτερο μέρος του περσικού στρατού, και βάζοντας τέλος στην Περσική εισβολή στην Ελλάδα.[103] Εν τω μεταξύ, στη μάχη της Μυκάλης (η οποία έγινε περίπου την ίδια μέρα), ο ελληνικός στόλος κατέστρεψε τα απομεινάρια του περσικού στόλου, και με αυτό τον τρόπο απέτρεψε την απειλή μιας μελλοντικής περσικής εισβολής στην Ελλάδα
Σημασία
Η Μάχη των Θερμοπυλών είναι αναμφισβήτητα η πιο γνωστή μάχη στην αρχαία ευρωπαϊκή ιστορία, και αναφέρεται επανειλημμένα σε πολλές μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους. Παρόλο που οι Θερμοπύλες αποτελούν μια ήττα των Ελλήνων[105], τουλάχιστον για το δυτικό πολιτισμό, αυτοί δέχονται επανειλημμένα επαίνους για τη συμμετοχή τους στη μάχη.[106] Είναι σαφές ότι η ελληνική στρατηγική ήταν να κρατήσει τους Πέρσες στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο[59] – προφανώς δεν ήθελαν να παραδώσουν όλη τη Βοιωτία και την Αττική στους Πέρσες.[59] Η ελληνική θέση στις Θερμοπύλες, παρά τον μικρό αριθμό των ελληνικών στρατευμάτων, ήταν σχεδόν απόρθητη.[85] Αν οι Έλληνες κατάφερναν να κρατήσουν τους Πέρσες στις Θερμοπύλες για ακόμα λίγο καιρό, οι Πέρσες ίσως θα έπρεπε να υποχωρήσουν λόγω έλλειψης φαγητού και νερού.[60] Έτσι, παρά τις βαριές απώλειες, η καταστροφή των στενών αποτελεί περσική νίκη, τακτική και στρατηγική.[85] Η επιτυχής υποχώρηση των Ελλήνων, παρά το ενισχυμένο ηθικό, δεν αποτελεί νίκη, αν και έλαβε ορισμένη λάμψη από τη περσική νίκη.[85]
Μερικές φορές αναφέρεται ότι οι Θερμοπύλες αποτελούν πύρρειο νίκη για τους Πέρσες[3][4], δηλαδή ο νικητής έχει υποστεί πάρα πολλές απώλειες στη μάχη σχεδόν όσες και ο ηττημένος. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία τέτοια αναφορά στον Ηρόδοτο ότι αυτό ήταν το αποτέλεσμα της μάχης των Θερμοπυλών για τους Πέρσες. Επιπλέον, αυτή η ιδέα παραγνωρίζει το γεγονός ότι οι Πέρσες, μετά τη μάχη των Θερμοπυλών, θα καταλάμβαναν το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας,[107] και το γεγονός ότι οι Πέρσες θα πολεμούσαν τους Έλληνες και τον επόμενο χρόνο.[108] Εναλλακτικά, μερικές φορές προωθείται η ιδέα ότι η τελευταία αντίσταση στις Θερμοπύλες αποτελεί επιτυχή πράξη, η οποία έδωσε στον ελληνικό στόλο χρόνο να προετοιμαστεί για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας[Σημ. 3][109]. Ωστόσο, σε σύγκριση με τον πιθανό χρόνο (περίπου ένας μήνας) μεταξύ των Θερμοπυλών και της Σαλαμίνας, η χρονική στιγμή της αντίστασης στις Θερμοπύλες είναι ασήμαντη.[110] Επιπλέον, αυτή η ιδέα επίσης αγνοεί το γεγονός ότι ο ελληνικός στόλος πολεμούσε στο Αρτεμίσιο κατά τη διάρκεια της μάχης των Θερμοπυλών, όπου υπέστη βαριές απώλειες.[111] Ο ιστορικός Κάουκουελ (Cawkwell) θεωρεί ότι το χρονικό χάσμα μεταξύ της μάχης στις Θερμοπύλες και της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας δημιουργήθηκε από την αντίσταση στη Φωκίδα και στη Βοιωτία και στην εκεί καθυστέρηση του Ξέρξη, και δεν είναι αποτέλεσμα της μάχης των Θερμοπυλών.[107] Αγνοώντας την επισήμανση ότι οι Θερμοπύλες υπήρξαν μια πύρρειος νίκη για τους Πέςρσες, σύγχρονες ακαδημαϊκές πραγματείες για τους Ελληνο-Περσικούς Πολέμους τείνουν να τονίσουν την επιτυχία του Ξέρξη να παραβιάσει τις αμυντικές θέσεις των Ελλήνων, και τη μετέπειτα κατάληψη του μεγαλύτερου τμήματος της Ελλάδας. Για παράδειγμα ο Κάουκουέλ δηλώνει ότι «ήταν επιτυχία και στη γη και στη θάλασσα, και η Μεγάλη Εισβολή άρχισε με αδαμάντινη επιτυχία… Ο Ξέρξης είχε κάθε λόγο να συγχαρεί τον εαυτό του»,[112] ενώ ο Λέιζεμπυ (Lazenby) περιγράφει την ελληνική ήττα ως «καταστροφική».[105]
Η φήμη των Θερμοπυλών προέρχεται, όχι από το αποτέλεσμά της σχετικά με την έκβαση του πολέμου, αλλά για το εμπνευσμένο παράδειγμα που έδωσε.[110][113] Οι Θερμοπύλες είναι γνωστές λόγω του καταδικασμένου ηρωισμού της οπισθοφυλακής, η οποία, αντιμετωπίζοντας τον θάνατο, παρέμεινε στα στενά.[106] Από τότε, τα γεγονότα στις Θερμοπύλες έγιναν πηγή θετικής κριτικής από διάφορες πηγές – π.χ «…η πιο ωραία αδελφική νίκη που είδε ποτέ ο Ήλιος, αλλά ποτέ δεν θα τολμήσουν να συγκρίνουν τη συνδυασμένη δόξα τους με την ένδοξη ήττα του Βασιλιά Λεωνίδα και των ανδρών του».[114] Μια δεύτερη αιτία είναι το παράδειγμα που καθιέρωσε για τους ελεύθερους άνδρες, οι οποίοι πολεμούν για τη πατρίδα τους και την ελευθερία τους:
Έτσι, σχεδόν αμέσως, οι σύγχρονοι Έλληνες είδαν τις Θερμοπύλες κριτικά ως ηθικό και πολιτιστικό μάθημα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, λίγοι, ελεύθεροι άνδρες είχαν πολεμήσει πρόθυμα απέναντι στους μεγάλους αριθμούς των αριστοκρατικών τμημάτων που προωθήθηκαν με το μαστίγιο. Πιο συγκεκριμένα, η Δυτική ιδέα ότι οι στρατιώτες αποφάσισαν μόνοι τους πού, πώς, και απέναντι σε ποιόν θα πολεμούσαν ήταν αντίθετη με την Ανατολική έννοια του νεποτισμού και της μοναρχίας – η ελευθερία αποδεικνύεται η πιο ισχυρή ιδέα για τη τολμηρή μάχη των Ελλήνων στις Θερμοπύλες, και για τις νίκες τους στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές.[115]
Ενώ αυτό το παράδειγμα των «ελεύθερων ανδρών» υπερνικώντας τους «σκλάβους» μπορεί να θεωρηθεί ως ένα γενικευμένο παράδειγμα (υπάρχουν πολλά αντι-παραδείγματα), είναι πάντως γεγονός ότι πολλοί μελετητές χρησιμοποίησαν τις Θερμοπύλες για να τονίσουν το σημείο αυτό.[59]
Στρατιωτικά, αν και η μάχη δεν ήταν αποφασιστική για τη λήξη της περσικής εισβολής, οι Θερμοπύλες έχουν επίσης μερική σημασία, στη βάση των δύο πρώτων ημερών της μάχης. Η αντίσταση των υπερασπιστών χρησιμοποιείται ως παράδειγμα των πλεονεκτημάτων της εκπαίδευσης, του εξοπλισμού, και της καλής χρήσης του γήϊνου ανάγλυφου ως πολλαπλασιαστή δύναμη